Kamie? Bractwa Strzeleckiego

„…Niechaj wie obecne pokolenie, a przypomni sobie i potomno??, ?e?my z kochanymi przyjació?mi naszymi, mieszczanami z Hamburga, tego rodzaju uk?ad zawarli. ?e gdyby przypadkiem zbóje albo ?li ludzie podnie?li si? przeciw naszym albo ich mieszczanom (…) to wszystkie koszta i wydatki zwi?zane z niszczeniem i t?pieniem tych zbójów zarówno my razem z nimi, jak i oni razem z nami powinni?my równie ponosi?…”

S? to s?owa przymierza jakie zawar?y mi?dzy sob? w 1241 roku Lubeka i Hamburg, i które to przymierze uwa?ane jest przez wielu badaczy za akt powo?ania Hanzy – wielkiej organizacji handlowej miast nadmorskich po?o?onych nad Ba?tykiem i Morzem Pó?nocnym. Pocz?tkowo miasta te nie dysponowa?y ?adn? zorganizowan? si?? zbrojn? mog?c? odeprze? atak wroga, tote? powo?ywano w nich ochotnicze oddzia?y obronne z?o?one z mieszczan. Chc?c w?a?ciwie wype?nia? to zadanie szkolili si? oni przede wszystkim w strzelaniu. Taka w wielkim skrócie jest geneza Bractwa Strzeleckiego. Strzelano pocz?tkowo do sylwetki koguta (symbol czujno?ci), czyli kurka, st?d spotykana cz?sto zamienna nazwa – Bractwo Kurkowe. Poprzez szeroko rozwini?te stosunki handlowe idea zak?adania takich stowarzysze? rozprzestrzeni?a si? po ca?ej Europie.

Do Torunia dotar?a stosunkowo pó?no, bo w 1352 roku, co wynika?o z militarnego charakteru Pa?stwa Zakonnego, gdzie w ka?dym mie?cie znajdowa? si? zamek, obsadzony zawodow? za?og? wojskow?, która gwarantowa?a miastu obron? i wzgl?dny spokój. Jednak pogarszaj?ce si? stosunki z Zakonem spowodowa?y, ?e idea Bractw (samoobrony obywatelskiej) przyj??a si? tak?e w Toruniu. Pocz?tkowo w mie?cie istnia?y dwie strzelnice: staromiejska – na terenie mi?dzymurza, mi?dzy bramami Che?mi?sk? i Starotoru?sk? za?o?ona w 1412 roku i nowomiejska – mi?dzy bramami ?w. Jakuba i ?w. Katarzyny urz?dzona w 1431 roku. Trzeci? strzelnic? otwarto w fosie staromiejskiej w 1489 roku i strzelano w niej a? do 1906 roku. W Polsce mi?dzywojennej Strzelnica Bractwa znajdowa?a si? na Ziele?cu.
Najwi?cej pami?tek zachowa?o si? po strzelnicy w fosie staromiejskiej. Najcenniejsz? jest rycina Steinera pochodz?ca z ok. 1740 roku przedstawiaj?ca ówczesny wygl?d strzelnicy. Natomiast zachowanymi dowodami odbywaj?cych si? tu ?wicze? strzeleckich s?: podziurawiony przez kule mur, przed którym ustawiano tarcz? i kamie? Bractwa Strzeleckiego.

Zachowa? si? on do dzisiaj, wbrew temu co twierdz? autorzy publikacji „Pomniki Torunia” Antoni Zió?kiewicz i Adam Paczuski, którzy na s, 10 pisz? „…nale?y tu jeszcze wspomnie? o tablicy pami?tkowej Bractwa Strzeleckiego, która jeszcze do lat 60-tych znajdowa?a si? w fosie zamkowej…”. Tymczasem owa „tablica pami?tkowa” w dalszym ci?gu znajduje si? na swym historycznym miejscu i nie jest tablic?, a ciosem kamiennym o wymiarach: 120 cm wysoko?ci, 40 szeroko?ci cm i 20 cm grubo?ci wykonanym z piaskowca gotlandzkiego.

Kamie? ca?? sw? grubo?ci? wmurowany jest w specjalnie wykonan? dla niego nisz?, znajduj?c? si? we wschodniej ?cianie fosy, która oddziela zamek krzy?acki od Starego Miasta. W roku 1984 kamie? zosta? wymontowany i poddany konserwacji. Ju? wtedy niemiecki napis by? nieczytelny, a próby jego odczytania nie da?y rezultatów, mimo ?e inskrypcj? próbowano odczyta? w ?wietle spolaryzowanym, podczerwonym, ultrafioletowym, a tak?e wykonano zdj?cia rentgenowskie. W wyniku tych dzia?a? uda?o si? jedynie wy?owi? poszczególne litery, co nie pozwoli?o jednak u?o?y? ich w logiczny ci?g wyrazowy.

Poniewa? kamie? zamocowany jest w murze – 3,5 m powy?ej obecnego poziomu fosy i trudno go dostrzec, zatem warto wykorzysta? informacje dotycz?ce jego wygl?du, które zebrano podczas konserwacji. Kamie?, jak wspomniano, osadzony jest w niszy o wysoko?ci 150 cm i szeroko?ci 50 cm zamkni?tej ?ukiem koszowym, która to nisza obramowana jest profilem ceglanym o przekroju wa?ka. Na wiosn? nisza „przyozdobiona” jest dodatkowo bogato rozrastaj?c? si? tu ro?linno?ci? pn?c?, przez co staje si? prawie niewidoczna. Sam kamie? ma kszta?t prostok?ta podzielonego na dwie cz??ci, przy czym cz??? górna z inskrypcj? wykut? majusku?? w 12 rz?dach zajmuje 2/3 powierzchni, natomiast w dolnej znajduje si? kartusz, w którego polu umieszczony jest herb z ma?? pi?ciolistn? palmet? u do?u. W cz??ci inskrypcyjnej kamienia na szczególn? uwag? zas?uguje pi?ty i jedenasty wers. W pi?ty rz?dzie widniej? litery S.E. VON M _ _ US. S? to zapewne pierwsze litery imion i nazwisko osoby upami?tnionej na tym kamieniu. W rz?dzie jedenastym widnieje napis ANNO _ _ 56. forma „tablicy” oraz jej cz??ci sk?adowe takie jak liternictwo, kszta?t obramienia, wygl?d tarczy herbowej, pozwalaj? datowa? j? na XVII w. Wzi?wszy pod uwag? dwie s?abo widoczne ostatnie cyfry, mo?na pokusi? si? o dok?adne datowanie, tj. rok 1656. w cz??ci herbowej na uwag? zas?uguje górny brzeg kartusza ozdobiony trzema koncentrycznymi pó?kolami, podobnymi do tych, jakie wyst?puj? na rysunku Steinera. Przedstawiaj? one tarcze i pó?tarcze strzeleckie. ?rodek herbu przedziela poprzeczny pas, pod którym wyst?puje dwudzielne pole. Po lewej stronie znajduje si? sze?cioramienna gwiazda, po prawej uko?na kratka. Herb flankowa?y strza?y, z których najlepiej zachowa?y si? odcinki z lotkami. Niestety herbu nie da?o si? zidentyfikowa?.

Jako ciekawostk? dotycz?c? dziejów strzelnicy mo?na przytoczy? fakt, ?e 16.10.1709 roku, podczas swej wizyty w Toruniu, car Rosji Piotr I i król Polski August II Sas, odwiedzili toru?skie Bractwo Strzeleckie i w fosie staromiejskiej strzelali do tarczy, podobno z niez?ymi wynikami. 16.02.1930 roku inny znamienity go?? odwiedzi? Bractwo i równie? strzela? do tej samej historycznej tarczy. W porównaniu z wynikami strza?ów królewskich, strza?y Prezydenta Ignacego Mo?cickiego nie by?y gorsze. Trzeba jednak zaznaczy?, ?e w tym czasie strzelnica Bractwa znajdowa?a si? ju? na Ziele?cu.

Krzysztof Kalinowski