14 września 2006
Pomnik gen. Józefa Hallera na Jakubskim Przedmie?ciu
W okresie mi?dzywojennym istnia? w Toruniu jedyny na Pomorzu pomnik Józefa Hallera, który s?awi? i upami?tnia? zas?ugi „B??kitnego Genera?a”. Powsta? on na bazie ceglanego coko?u pomnika Paula Hindenburga, wzniesionego przez Niemców w 1915 roku. Sta? on nad Wis??, ko?o fortu ?w. Jakuba 450 metrów na po?udniowy wschód od dworca Toru?-Miasto na najlepiej wyeksponowanym pagórku. Nie by?o to jednak najwy?sze wzniesienie, ale za to dobrze widoczne od strony Wis?y i jednego wówczas w mie?cie mostu.
?o?nierze gen. Stanis?awa Pruszy?skiego, przeniesieni w lutym 1920 r. do toru?skich koszar im. Sowi?skiego jako tzw. Park Uzbrojenia 16. Dywizji Piechoty, postanowili upami?tni? genera?a Hallera, swojego dowódc?, pod którego rozkazami przejmowali Pomorze. W koszarowych warsztatach remontowych wykonali blaszan? tablic? pami?tkow? ku jego czci. Na jej samym szczycie, mocowanej na siedem ?rub znajdowa? si? orze? wci?ty z blachy i opracowany wg ówczesnych kanonów. Litery wycinane by?y te? z tego materia?u, nast?pnie przylutowywane i omalowane. O „cha?upniczym” charakterze tablicy ?wiadczy? mo?e fakt, ?e bardzo szybko zacz??y odpada?. Prawdopodobnie oni te? zrzucili statu? Hindenburga i wmurowali w zachowany cokó? tablic? z napisem: „Drogiemu oswobodzicielowi Pomorza genera?owi Józefowi Hallerowi Rodacy – 19 marca 1920”. ?o?nierze zrobili to spontanicznie nie informuj?c o tym ani swoich prze?o?onych, ani w?adz miasta. W czerwcu 1920 r. wymaszerowali na front wschodni, w zwi?zku z najazdem bolszewickim i wszelki s?uch o nich zagin??. Obelisk sta? w zapomnieniu przez kilka lat i zarasta? ro?linno?ci?.
Sprawa podniszczonego pomnika od?y?a po artykule w „Deutsche Rundschau in Polen” z 28 III 1926 r. Spowodowa?o to interwencj? wojewody Stanis?awa Wachowiaka, który poleci? odszuka? prawnego w?a?ciciela pomnika, równocze?nie nakazuj?c miejscowemu Zwi?zkowi Hallerczyków uporz?dkowanie terenu. W „S?owie Pomorskim” kombatanci kilkakrotnie prosili wykonawców pomnika o kontakt, lecz pro?ba ta pozosta?a bez odzewu. Pó?n? wiosn? 1926 r. Hallerczycy uporz?dkowali osuwaj?c? si? na obelisk skarp?, zasadzili m?ode topole i kwiaty oraz ustawili ogrodzenie z furtk?. Niestety, w nocy sadzonki drzewek skradziono, a kwiaty podeptano.
W rok pó?niej 29 marca 1927 Zarz?d miejscowej placówki hallerczyków „…odniós? si? do tutejszego Towarzystwa (Towarzystwo Mi?o?ników Torunia przyp. aut.)z pro?b? o pomoc materialn? w celu odrestaurowania stoj?cego nad Wis?? pomnika gen. Hallera. Spraw? te poruczono prof. Grosowi, który po ogl?dni?ciu pomnika orzek?, ?e rzeczywi?cie wymaga on naprawy i zabezpieczenia. Wobec tego, ?e grunt, na którym pomnik stoi nale?y do miasta i koszt naprawy b?dzie stosunkowo do?? znaczny, przeto w my?l uchwa?y Zarz?du z dn. 16 bm. odst?puje si? t? spraw? Magistratowi, przy do??czeniu do szkiców i projektów naprawy sporz?dzonych przez p. prof. Grosa z pro?b? o zaopiekowanie si? tym pomnikiem…”
Prof. Eugeniusz Gros zaproponowa? usuni?cie cz??ci ziemi, wzmocnienie skarp murkami oporowymi, ogrodzenie bezpo?redniego otoczenia pomnika oraz odnowienie pop?kanych schodów. Zarz?d Towarzystwa Mi?o?ników Miasta Torunia na nast?pnej sesji w dniu 6 V 1927 r., po wys?uchaniu sprawozdania Grosa, zasugerowa? jednak magistratowi by ten „…nie remontowa? tego pomnika tylko zburzy? go, poniewa? jest to dawny pomnik Hindenburga, na którym kto? swego czasu umie?ci? tablic? nieczyteln? obecnie i poniewa? jako pomnik nie przedstawia on jakiejkolwiek warto?ci…”. Magistrat nie podj?? jednak ?adnej decyzji. Zlecono tylko wykonanie wst?pnego projektu na ewentualn? odbudow? pomnika i zagospodarowanie terenu. Zadanie to powierzono R. Hoppemu, który jeszcze w tym samym roku opracowa? nowy projekt pomnika „B??kitnego Genera?a”. [Projekt R. Hoppego z 1927 r. poni?ej]
W sierpniu 1924 roku prezydentem Torunia zosta? Antoni Bolt, którego dalekosi??ne plany zagospodarowania przestrzennego miasta obejmowa?y tak?e teren, na którym sta? pomnik. Dzie?o scalenia miasta w jeden pr??ny organizm miejski prezydent powierzy? in?. Ferdynandowi Rothowi, którego wspó?pracownikiem by? Ignacy T?oczek, odbywaj?cy w Toruniu sta?. Prace ziemne w rejonie ruszy?y w 1929 roku. Latem 1930 przekazano je nadzorowi T?oczka. To w?a?nie on wykona? g??boki wykop pod przysz?? ulic? Traugutta i Lubick?, który w zasadniczy sposób zmieni? okolic?. „…Ten drugi odcinek pracy, si?? rzeczy zafascynowa? moj? wyobra?ni? widokiem ogromu mas ziemnych przesuwanych na trasie przysz?ej arterii prowadzonej przekopem przez poforteczne wzgórze dominuj?ce nad brzegiem Wis?y…”. Tak to zadanie wspomina w swoich pami?tnikach I. T?oczek. Zapewne w?a?nie wtedy pomnik albo jego resztki uleg?y ca?kowitemu zniszczeniu, gdy? we wspomnieniach prowadz?cego te prace nie ma o nim ?adnej wzmianki. Obelisk Hallera sta? tu zatem 10 lat i stanowi raczej rzadki przypadek, kiedy upami?tniony na nim bohater prze?y? swój pomnik…
Krzysztof Kalinowski
Lokalizacja pomnika zapewne by?a przy skarpie z której by?o zrobione zdj?cie (zawarte w artykule) od strony po?udniowej tej skarpy, co jest widoczne na zdj?ciach z budowy drogi w Toruniu w zasobach N A C udost?pnionych w necie po napisaniu tego artyku?u. Co by?oby zgodne z odleg?o?ci? od Dworca Miasto i kierunku podanym przez autora w artykule.