Produkcja papieru w dawnym Toruniu

Pergamin, poprzednik papieru. — Zas?ugi burmistrza Strobanda. — Papiernia i Lubicz

Nie tylko w?ród miast Prus Królewskich, lecz równie? dawnej Rzeczypospolitej Toru? zajmowa? wybitne stanowisko w dziedzinie handlu, rzemios?a i przemys?u. Toru?skie wyroby cechowe s?yn??y w ca?ej Polsce, a nawet poza jej granicami. — W XVI wieku miasto na pewien czas sta?o si? o?rodkiem polskiego ruchu innowierczego, sk?d masowo na ca?y kraj rozchodzi?y si? druki protestanckie, nacechowane wielk? staranno?ci?. W artykule niniejszym pragniemy poruszy? zagadnienie, które stanowi podstaw? materialn?, sztuki typograficznej: papier i papiernictwo.

*

Poprzednikiem papier? by? pergamin, ceniony w dawnych wiekach na wag? z?ota. Ju? od najdawniejszych czasów swego istnienia Toru? ma w gronie swych obywateli mistrzów pergaministów, którzy znali tajemnic? wyprawiania skóry.

Pergaminictwo by?o jednym z najrzadszych w Polsce rzemios?, które wyj?tkowo tylko mia?o cho? jednego mistrza. W Toruniu by?o ono do?? rozpowszechnione. W najstarszej ksi?dze s?du ?awniczego Starego Miasta (1363 — 1428) zapisano pod rokiem 1383-ym, ?e „Miko?aj, pergaminista” nie wywi?za? si? z pewnych op?at krajowych. Toru?ski pergaminista, wyst?puje nawet w XV wieku we Wroc?awiu. Rzemios?o przetrwa?o do?? d?ugo, bo jeszcze w 1689 roku w spisach mieszczan spotykamy nazwisko Andrzeja, Tomasza Haasego, pergaminsty.

*

Znaczny rozwój drukarstwa toru?skiego w XVI wieku niew?tpliwie naprowadzi? ówczesnych rz?dców miasta na my?l, aby uniezale?ni? si? od obcych dostawców papieru. My?l t? zrealizowa? burmistrz i burgrabia Jan Stroband.
Stroband nale?y do jednej z najwybitniejszych jednostek w dziejach Torunia. Urodzony w Gda?sku, by? dziedzicznym panem na Brzezinku i Pruskiej ??ce (w pow. w?brzeskim), a król Zygmunt I Stary nada? mu i potomkom jego szlachectwo. Jeden z wspó?czesnych pisze, ?e „by? lubiany nie tylko w mie?cie i okolicy, lecz nawet przez króla.” W 1551 roku Stroband zosta? burmistrzem.
Dnia 28 stycznia 1551 roku przej?? w zastaw m?yn we wsi Papiernia w pow. w?brzeskim. M?yn ten, po?o?ony nad strumykiem, by? w?asno?ci? panien benedyktynek toru?skich, które otrzyma?y go w 1415 roku od Wielkiego Mistrza Micha?a Kuechmeistra. W XVI wieku m?yn przez 30 lat sta? pustkami. Tama by?a w trzech miejscach zerwana, rów dop?ywowy zawalony i zaros?y, wszystkie urz?dzenia by?y tak zniszczone, ?e m?yna nikt nie chcia? wydzier?awi?.
Dopiero po przej?ciu przez Strobanda zakwit?o tu nowe ?ycie. Obecna nazwa Papiernia zawdzi?cza swe powstanie wybudowaniu m?yna papierniczego. Niestety brak bli?szych szczegó?ów z okresu budowy, która musia?a jednak by? do?? szybko uko?czona, skoro na sejmiku generalnym w Malborku w 1559 roku zezwolono Strobandowi na umieszczenie na papierze znaku wodnego, który wyobra?a? herb Pros Królewskich.
Stroband by? dzier?awc? Papierni, a wszelkie jego usi?owania, aby miejscowo?? naby? na w?asno?? spe?z?y na niczym. Po ?mierci jego w 1585 roku m?yn papierniczy posiada?a córka jego, Katarzyna Mochinger, siostra Henryka, za?o?yciela gimnazjum toru?skiego.
Ksieni klasztoru panien benedyktynek, Zofia Dulska, d???c do rewindykacji utraconych podczas tzw. reformacji Luthra maj?tków klasztornych, w wyniku procesu odzyska?a Papierni? w 1603 roku. W roku tym trzyma? m?yn od kilku ju? lat „Walenty, papiernik”. Stan zabudowa? by? z?y, a klejarni? wybudowa? poprzednik Walentego w?asnym nak?adem.
W 1700 roku w aktach grodzkich bobrownickich zapisano zeznania naocznego 70-ciokiIkuletniego ?wiadka, ?e „na tym gruncie przed Szwedami by? m?yn, w którym mielono i papier robiono. M?ynarz mieszka?, mia? budynki ró?ne i mia? si? dobrze, oddawa? nale?yto?? swoj? do klasztoru toru?skiego”…
Akta z 1739 roku wymieniaj? Papierni? jako „osad? starodawn?”, o istnieniu m?yna jednak ju? nie wspominaj?.
Papier wyrabiano w kilku gatunkach od gorszego do lepszego. Zasila? on w znacznym stopniu potrzeby rynku toru?skiego w drugiej po?owie XVI wieku i by? znaczony znakiem wodnym w kilku odmianach, wyobra?aj?cych herb miasta.
Drugi m?yn papierniczy posiada? Toru? – u?ywaj?c terminologii nowoczesnej – w centrum przemys?owym w Lubiczu nad Drw?c?.

Kiedy powsta?, nie da si? ustali?; zdaje si? jednak, ?e nie pr?dzej jak u schy?ku XVII wieku.
Dnia 20 pa?dziernika 1618 roku kamlaria miejska wydzier?awi?a m?yn papiernikowi Janowi. Hermanowi Schwartzowi i przekaza?a mu go wraz z urz?dzeniem. Poza czynszem dzier?awca winien by? dostarczy? 20 ryz dobrego papieru do pisania, musia? mie? staranie o mechanizm ?elazny, pras? i inne urz?dzenia, podczas gdy g?ówny gmach utrzymywa?a kamlaria. Kamlaria pokrywa?a te? wszelkie szkody, wyrz?dzone przez ogie?, o ile nie powsta? z winy dzier?awcy. Schwartz trzyma? w dzier?awie papierni? lubick? do 1713 roku.
Podczas burzliwego roku 1734 go oddzia?y polskie zniszczy?y m?yn, który nast?pnie sp?on?? równie? w 1749 roku. Odbudowano go jednak, a dzia?alno?? jego nawet znacznie si? wzmog?a, przy czym urz?dzenia umo?liwia?y wyrób papieru zim?.
Po Schwartzu, który papier przez siebie wyrabiany znaczy? znakiem wodnym, wyobra?aj?cym herb miasta z anio?em i inicja?ami H. S., dzier?awcy cz?sto si? zmieniali.
Papiernia by?a czynna jeszcze na pocz?tku XIX wieku, lecz sp?on??a w 1829 roku i nie zosta?a wi?cej odbudowana.
Z dawnych papierni toru?skich nie zachowa? si? ?aden ?lad, jedynym dowodem ich istnienia s? zapiski w aktach. Archiwum Miejskiego i papier, oznaczony specjalnymi znakami wodnymi.
wg. BALTICUS.

S?owo Pomorskie, stycze? 1938 r.